در سال‌های اخیر، رشد بی‌سابقه صنعت کفش‌سازی و مصرف روزافزون محصولات پلیمری، حجم عظیمی از زیره‌های کفش دورریز را به‌دنبال داشته است. زیره‌های کفش، عمدتاً از پلی‌یورتان (PU)، اتیلن وینیل استات (EVA) و ترموپلاستیک رابر (TPR) تشکیل شده‌اند که تجزیه آنها در طبیعت ممکن است تا چند صد سال طول بکشد. بازیافت زیره کفش نه‌تنها وابستگی به منابع نفتی را کاهش می‌دهد، بلکه با تبدیل ضایعات به مواد اولیه باکیفیت، هزینه‌های تولید و مصرف انرژی را به‌طور چشمگیری کم می‌کند.
زیره کفش معمولاً از پلی‌یورتان (PU)، اتیلن وینیل استات (EVA) و ترموپلاستیک رابر (TPR) تولید می‌شود. هر یک از این ترموپلاست‌ها ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی دارند:
بازیافت این مواد با حفظ خواص مکانیکی اولیه، امکان تولید زیره‌های با کیفیت را فراهم می‌کند.
اولین گام در اقتصاد چرخشی زیره کفش، جمع‌آوری ضایعات از کارگاه‌ها، مراکز بازیافت و مصرف‌کننده نهایی است. پس از جمع‌آوری، تفکیک دقیق بر اساس نوع پلاستیک (PU, EVA, TPR) و حذف اجزاء غیرپلیمری مانند چسب و پارچه انجام می‌شود. استفاده از سیستم‌های نوری تشخیص پلاستیک و تفکیک دستی، دقت فرآیند را افزایش می‌دهد.
مواد تفکیک‌شده پس از شستشو و خشک‌سازی، وارد مراحل زیر می‌شوند:
این فرآیندها تضمین می‌کنند که مواد بازیافتی، به‌عنوان جایگزین مؤثر مواد خام، در تولید زیره کفش نقشی کلیدی ایفا کنند.
در فرآیند حرارتی، گرانول‌های PU، EVA یا TPR بازیافتی ابتدا در دستگاه گرمادهی (هتل پرس) تا دمای نرم‌شوندگی گرم می‌شوند. سپس با اعمال فشار یکنواخت، به‌صورت ورقه یا بلاک قالب‌گیری شده و برای برش نهایی آماده می‌گردد. در اکستروژن حرارتی، مواد پلیمری ذوب‌شده از قالب‌های پیچشی عبور کرده و به شکل مداوم زیره دلخواه درآمده (profile extrusion). این روش برای تولید زیره‌های با ضخامت یکنواخت و قابلیت تغییر شکل سریع مناسب است و ضایعات تولید را به حداقل می‌رساند.
در تزریق پلاستیک، گرانول پلیمری بازیافتی تحت دمای بالا ذوب و به کمک پیستون یا مارپیچ به داخل حفره قالب تزریق می‌شود. کنترل دقیق دما، فشار و زمان پمپاژ، کیفیت سطح و خواص مکانیکی زیره را تضمین می‌کند. قالب‌سازی تزریقی (injection molding) اجازه می‌دهد پیچیده‌ترین الگوهای آج و زیرسازی‌های میکروسکیل به‌سادگی تولید شوند و از طرفی زمان چرخه کوتاه، راندمان تولید را افزایش می‌دهد.
برای ارتقای خواص مکانیکی مواد بازیافتی، از افزودنی‌هایی مانند پایدارکننده‌های حرارتی، آنتی‌اکسیدان‌ها و فیلرهای معدنی (سیلیکا، کربنات کلسیم) استفاده می‌شود. این تقویت‌کننده‌ها مقاومت سایشی، سختی و چسبندگی زیره را بهبود می‌بخشند. علاوه بر این، افزودنی‌های زیست‌سازگار مانند الیاف بامبو یا نانوسلولز، استحکام کششی و پایداری ابعادی را بدون افزایش چشمگیر وزن افزایش می‌دهند.
بازیافت زیره کفش، ضمن ایجاد ارزش افزوده اقتصادی و حفظ منابع طبیعی، گامی ضروری در جهت کاهش آلودگی و توسعه اقتصاد چرخشی است. این رویکرد، با ترکیب فناوری‌های پیشرفته و مدیریت هوشمندانه پسماند، امکان تولید زیره‌های باکیفیت از مواد بازیافتی را فراهم می‌کند. در عین حال، تفاوت‌های خواص مکانیکی و فرایندی بین پلیمرهای نو و بازیافتی، چالش‌هایی را پیش روی تولیدکنندگان می‌گذارد که نیازمند بهینه‌سازی فرمولاسیون و کنترل دقیق پروسه است.
برای تضمین عملکرد و دوام زیره‌های بازیافتی، رعایت استانداردهای کیفیت و انجام آزمون‌های تخصصی ضروری است. این فرایندها کمک می‌کنند تا زیره‌های پلی‌یورتان (PU)، EVA و TPR بازیافتی با خواص مکانیکی و زیست‌محیطی مطلوب تولید شوند.
مطالعه چرخه حیات مطابق ISO 14040/44، از استخراج و تولید تا دفن نهایی زیره بازیافتی را بررسی می‌کند. شاخص‌های کلیدی مانند انتشار CO₂، مصرف انرژی و تولید پسماند در هر مرحله محاسبه شده و نقاط بحرانی برای بهبود فرآیند شناسایی می‌شوند.
با رشد آگاهی زیست‌محیطی و گرایش جهانی به سمت تولید پایدار، بازار زیره‌های کفش بازیافتی وارد مرحله‌ای نوین از تحول و رقابت‌پذیری شده است. این بازار تحت‌تأثیر ترجیحات مصرف‌کننده، مقررات زیست‌محیطی، نوآوری‌های فنی و سیاست‌های حمایتی در حال گسترش است. در ادامه، سه محور کلیدی در چشم‌انداز آینده بررسی می‌شود.
مصرف‌کنندگان امروزی، به‌ویژه نسل Z و Y، توجه ویژه‌ای به اصالت، پایداری و شفافیت تولید دارند. برندهایی مانند Nike (با پروژه‌های Grind و Move to Zero)، Adidas (کفش‌های ساخته‌شده از اقیانوس‌های بازیافتی) و Allbirds (کربن‌خنثی) در خط مقدم تولید کفش‌های سبز هستند. این برندها از زیره‌هایی با ترکیب مواد بازیافتی، زیست‌پایه و قابل بازیافت استفاده می‌کنند.
دولت‌ها و نهادهای استانداردسازی در کشورهای پیشرفته، مشوق‌هایی چون معافیت مالیاتی، یارانه تحقیق و توسعه، و الزامات قانونی برای حداقل مصرف مواد بازیافتی در محصولات کفش را تصویب کرده‌اند. در اروپا، دستورالعمل Ecodesign و REACH تولیدکنندگان را به استفاده از ترکیبات کم‌خطر و قابل بازیافت ملزم می‌کند. رعایت این سیاست‌ها نه‌تنها امکان ورود به بازارهای صادراتی را فراهم می‌کند، بلکه موجب افزایش امتیاز در ارزیابی‌های ESG و CSR شرکت‌ها نیز می‌شود.
تحولات تکنولوژیک مانند مواد زیست‌پایه ترکیبی، گرانول‌های پیشرفته بازیافتی با خواص مهندسی‌شده و چاپ سه‌بعدی زیره کفش (Additive Manufacturing) مرزهای جدیدی در طراحی و تولید زیره‌های بازیافتی باز کرده‌اند. این نوآوری‌ها، امکان تولید زیره‌های سبک‌تر، بادوام‌تر و قابل تنظیم را فراهم می‌کنند. همچنین، تولید افزایشی با کاهش ضایعات، چرخه بسته تولید و کاهش هزینه‌های قالب‌سازی، به بهینه‌سازی برندها کمک می‌کند و مزیت رقابتی پایداری را شکل می‌دهد.
بازیافت زیره کفش نه‌تنها راهکاری عملی برای کاهش آلودگی محیط زیست و مصرف منابع تجدیدناپذیر است، بلکه به عنوان بخشی از زنجیره تأمین پایدار در صنعت کفش، جایگاه ویژه‌ای یافته است. در این بخش، با مرور فواید اصلی و ارائه پیشنهاداتی برای آینده‌ای پایدارتر، به چشم‌انداز روشن این صنعت پرداخته می‌شود.
بازیافت زیره کفش از مواد PU، EVA و TPR، چندین مزیت کلیدی به همراه دارد:
افزایش بهره‌وری فرآیندهای بازیافت، همراه با رعایت استانداردهای بین‌المللی، به توسعه بازار این محصولات کمک شایانی کرده است.
برای تحقق کامل پتانسیل‌های این حوزه، اقدامات زیر توصیه می‌شود:
با توجه به روندهای جهانی در حوزه محیط زیست و رشد تقاضای مصرف‌کنندگان برای محصولات پایدار، صنعت زیره کفش بازیافتی آینده‌ای روشن و رقابتی در پیش دارد.
